De stad Alphen aan den Rijn is in de Romeinse tijd Albaniana: een castellum met een vicus. Als Albaniana wordt gebouwd, zijn de Romeinen al bijna een eeuw actief in heel Nederland. In het castellum wonen soldaten. In de vicus wonen burgers.

Het Romeinse leger komt voor het eerst ‘in de buurt’ als de Romeinse veldheer Julius Caesar met de verovering van Gallia bezig is. Dat is tussen de jaren 58 en 50 voor het begin van onze jaartelling (BCE). Caesar verslaat uiteindelijk alle Galliërs. In het noorden van het Gallische gebied vormt hij een nieuwe provincie: Gallia Belgica. Deze provincie ligt tussen Noordzee, Rijn, Ardennen en Seine. En ja, het gebied waar veel later Albaniana wordt gebouwd, hoort hier gewoon bij.

Langs de hele Noordzeekust, vanaf het latere Zeeland, en in het Waddengebied wonen de Frisii. Zij hebben weinig met Julius Caesar en de Romeinen te maken, maar er zijn wel goede relaties. Zo’n veertig jaar later, in het jaar 13 BCE, worden de Frisii ‘ingelijfd’ door de Romeinse veldheer Drusus. Het ingelijfde gebied reikt op dat moment tot aan de rivier Elbe in Noord-Duitsland. Dit betekent dat op dat moment ook het gebied van de Chauken, de buren van de Frisii, bij het Romeinse Rijk hoort.

Fotocredits: RomeinsAlphen.nl

Oude Rijn = Rijn

Drusus legt vervolgens een strekdam aan op de splitsing van Waal en Rijn. Daardoor krijgt de Rijn meer water en is de rivier veel beter bevaarbaar voor de grote Romeinse schepen. In het verlengde van de Rijn krijgt de Oude Rijn natuurlijk ook meer water. In de Romeinse tijd is ‘onze’ Oude Rijn namelijk gewoon het laatste stukje van de grote en belangrijke rivier Rijn.

Romeins verdrag met de Frisii

De Romeinen sluiten een verdrag met de Frisii. Zij doen dat met veel stammen en volken langs de Romeinse grenzen. Het komt erop neer dat de Frisii een rechtsstaat en bescherming krijgen in ruil voor het betalen van belasting. De Frisii leveren een beperkt aantal huiden van runderen en zij leveren een vastgesteld aantal manschappen voor het Romeinse leger.

Dat gaat een hele tijd goed. De Frisii helpen het Romeinse leger met navigeren door het niet ongevaarlijke Waddengebied. Dit gebied is veel groter dan tegenwoordig. Het Flevomeer is veel kleiner dan de latere Zuiderzee of het IJsselmeer. Pas in het jaar 28 CE komen de Frisii in opstand, omdat de Romeinen zich niet aan het afgesloten verdrag houden. Dat eindigt met een veldslag die de Frisii winnen. De belasting blijft zoals eerder afgesproken: er worden nog steeds runderhuiden en manschappen voor het leger geleverd. Ook is het op het oog rustig en veilig in het gebied waar de Frisii wonen.

Fotocredits: RomeinsAlphen.nl

Eerste Romeinse versterkingen

In het westen van Nederland worden al vroeg een paar Romeinse militaire versterkingen gebouwd. Langs de kust is dat vanaf het jaar 15 Flevum, bij Velsen. Het gaat hier om een groot kamp met een haven. Na de opstand van de Frisii zijn er weinig activiteiten. Rond het jaar 40/41 is er echter opnieuw leven in de brouwerij.

Een tweede groot kamp is in 2020 gevonden op de locatie van vliegveld Valkenburg. Mogelijk is dit rond het jaar 40 gebouwd. Omdat er nog onderzoek naar het kamp wordt gedaan, is nog niet definitief te zeggen wanneer en waarom het is gebouwd of hoe groot het precies is.

Albaniana, Praetorium Agrippina en Laurium zijn als Romeinse castella het prille begin van de latere steden Alphen aan den Rijn, Valkenburg en Woerden. Van Valkenburg en Alphen staat vast dat zij rond het jaar 40 zijn gebouwd, van Woerden is dat waarschijnlijk. Deze castella liggen langs de Rijn.

Castellum Albaniana tegenover Kromme Aar

Castellum Albaniana wordt eigenlijk op een ongunstige plek op de oever van de Rijn gebouwd. Er loopt een veenriviertje of een stroomgeul aan de noordkant. Daar is tegenwoordig het Omloopkanaal langs de Postkade. Er ligt moerassige grond aan de zuidkant. Deze grond moet telkens worden opgehoogd en vaak liggen de gebouwen hier toch in een laagje water. De kade langs de Rijn wordt regelmatig beschadigd en dat veroorzaakt overstromingen. Waarschijnlijk is voor deze plek gekozen omdat de Kromme Aar recht aan de overkant in de Rijn afwatert.

Veel Romeinse castella zijn naast of tegenover een zijrivier van de Rijn gebouwd. Dit geldt zowel voor de vroege castella (40-43) als voor de castella die na het instellen van de Romeinse Limesgrens (47) of na de Bataafse Opstand (69-70) worden gebouwd. Zo ligt castellum Albaniana tegenover de monding van de Kromme Aar, castellum Nigrum Pullum (Zwammerdam) tegenover de monding van de Meije en castellum Matilo (Leiden-Roomburg) naast het begin van het Kanaal van Corbulo.

Fotocredits: RomeinsAlphen.nl

Verovering van Britannia

De bouw van de vroege castella heeft te maken met de verovering van Britannia door het Romeinse leger. Het is keizer Caligula die de bouw van onder meer castellum Albaniana beveelt. Na zijn dood neemt zijn opvolger, keizer Claudius, de plannen over. Een van de legeraanvoerders die Britannia in het jaar 43 verovert, is de latere keizer Vespasianus. Vanuit de castella wordt de scheepvaart over de Rijn bewaakt. Het gaat daarbij om de veiligheid op en van het water. Vanaf de kant worden de grote schepen over de Rijn geloodst.

De belangrijke route naar Britannia wordt door veel keizers aan het begin van hun regering gebruikt om de grenzen van het Romeinse Rijk te inspecteren. Velen varen via de Rijn richting Noordzee en vanaf het jaar 43 maken zij ook de oversteek naar Britannia. Zeker is dat de keizers Caligula (in het jaar 39, dus nog voor de bouw), Claudius (43), Vespasianus (43), Trajanus (99) en Hadrianus (121) langs castellum Albaniana zijn gevaren. Hetzelfde geldt voor Septimius Severus die rond het begin van de derde eeuw (208) langsvaart, onderweg naar Britannia. Of zij hier ook aan land zijn gegaan? Dat weten we niet.

Nieuwe Romeinse grens langs de Rijn

Na de verovering van Britannia blijft de rivier in gebruik voor Romeinse troepen op grote schepen vanuit het achterland naar de Noordzee. Ook grote platbodems maken gebruik van de rivier. Het zijn transportschepen met vooral goederen aan boord. Zij bevoorraden onder meer de castella langs de Rijn.

Een paar jaar na de verovering van Britannia vindt keizer Claudius de voortdurende pogingen om het Vrije Germania in te lijven wel genoeg geweest. De nieuwe grens van het Romeinse Rijk loopt vanaf het jaar 47 definitief langs de Rijn. Generaal Corbulo, die vanuit onze streken via het land van de Frisii de Chauken opnieuw aan het veroveren is, wordt teruggeroepen naar het nieuwe grensgebied. Corbulo is hier een aantal jaren militair bevelhebber en gouverneur. Een van zijn verdiensten is de aanleg van het Kanaal van Corbulo tussen Rijn en Maas.

Boerenbevolking

Als de nieuwe grens in het jaar 47 wordt ingesteld, moeten de Frisii die langs de Rijn wonen hun boerderij verlaten. De noordelijke oever van de rivier wordt een lege militaire zone. De zuidelijke oever wordt een militaire linie van castella, wachtstations en wachttorens. Sommige boeren trekken naar het noorden naar het overgebleven land van de Frisii. Anderen trekken naar het zuidwesten, naar nieuwe gronden in het huidige Westland. Zij zijn later bekend als de Cananefaten.

Tacitus over ‘onze regio’

De komst van de Romeinen naar onze regio is dus niet ‘opeens’ en het gaat ook niet om ‘ons’ grondgebied. Het gaat om ondersteuning bij de verovering van het rijke Britannia in het jaar 43. Vlak daarna wordt ‘onze’ Rijn de grens van het Romeinse Rijk. Onze regio, aan de rand van de bekende bewoonde wereld, is trouwens niet echt een populair gebied bij de Romeinse overheersers. Rond het jaar 100 schrijft de Romeinse historicus Tacitus: ‘Het terrein is er woest. Het klimaat ruw. Het leven en landschap somber.’

Tijdlijn

Kort samengevat in jaartallen:

· 58 tot 50 BCE: veldheer en gouverneur Julius Caesar verovert Gallië en vormt de nieuwe provincie Gallia Belgica met als noordelijke grens de Rijn

· 12 BCE: veldheer en gouverneur Drusus is actief in Germania met als uitvalsbasis het Rijngebied, hij legt een strekdam aan op de splitsing van de Rijn en de Waal om de Rijn beter bevaarbaar te maken

· 0: het begin van onze jaartelling

· 28 CE: opstand van de bevriende Frisii, deze eindigt met een voortzetting van het bestaande verdrag

· 39-41 CE: bouw van castella in Valkenburg en Alphen aan den Rijn

· 43 CE: verovering van Britannia met Romeinse transporten via de Rijn naar de Noordzee

· 47 CE: instellen van de Romeinse Rijksgrens langs de Rijn

Dit artikel is geschreven door Eveline Verhoeve van RomeinsAlphen.nl